σκλάβος

Αιχμάλωτος, δούλος. Λέγεται επίσης μεταφορικά και για κείνον που εργάζεται σκληρά. «Δουλεύει σαν σ.». Γενικά σ. ονομάζονται εκείνοι που τους πουλούσαν στα λεγόμενα σκλαβοπάζαρα. Σε σκλαβοπάζαρα του είδους πουλήθηκαν στην Αίγυπτο και πολλοί Έλληνες αιχμάλωτοι, στα χρόνια της Επανάστασης. Αν στις ημέρες του Μωχάμετ Άλη, οι «πρόσφυγες Έλληνες, βρίσκανε φιλόξενο άσυλο στην Αίγυπτο, οι Έλληνες αιχμάλωτοι του Ιμπραήμ, παίρναν το δρόμο των σκλαβοπάζαρων. Και δεν ήταν μόνο οι αιχμάλωτοι. Ο Ιμπραήμ, έστελνε και γυναίκες για τα χαρέμια των Αιγύ-πτιων, το δουλεμπόριο θα γινόταν ασφαλώς στο μεγαλύτερο μέρος για λογαριασμό του ή με την ανοχή του, που ήταν στην περίπτωση κι ενοχή. Χιλιάδες Έλληνες πουληθήκανε. Κάθε μουσουλμανική εύπορη οικογένεια, είχε Έλληνες σ. Τα σκλαβοπάζαρα πουλούσαν ακόμα και παιδιά που τα’ αρπάξανε απ’ τα σπίτια τους. Οι «νεωτεριστικές αντιλήψεις» του Μωχάμετ Αλη, εύρισκαν τρόπο να συμβιβαστούν με το δουλεμπόριο. Στη συνθήκη που υπογράφτηκε στο Ναβαρίνο, μεταξύ των τριών συμμάχων Δυνάμεων και της Αιγύπτου, ένα άρθρο προβλέπει ότι «ο πασάς αναλαμβάνει την υποχρέωση ν’απελευθερώσει όλους όσους τα στρατεύματα του πήρανε σ. και τους στείλαν στο κράτος του μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Υπόσχεται ακόμα να εξασκήσει όλη του την επιρροή, σε συνεργασία με τους πρόξενους των συμμάχων εθνών, για να πετύχει την απελευθέρωση των Ελλήνων σ. που πουλήθηκαν πριν τη ναυμαχία». Μόνο ο Ιμπραήμ, απελευθέρωσε εξακόσιες οικογένειες! Αλλ’ η υπόθεση των Ελλήνων σ., δεν ήταν τόσο απλή. Η προσπάθεια για την απελευθέρωση τους, θα συνεχιστεί και μετά τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Ήταν ένα ζήτημα που θ’ απασχολούσε πολύ τον Καποδίστρια. Στην Αίγινα, ο άλλοτε πατριάρχης Θεόφιλος της Αλεξάνδρειας, ήρθε να τον συγχαρεί και να του το θυμίσει. Όταν ο Καποδίστριας θέλησε να ενδιαφερθεί για την απελευθέρωση των Ελλήνων σ. αντιμετώπισε ανυπέρβλητα εμπόδια. Το αρτισύστατο κράτος, ούτε τα μέσα είχε ούτε και χρήμα για μια τέτοια επιχείρηση. Φυσικό λοιπόν ήταν v’ αφεθεί στην καλή διάθεση των αντιπρόσωπων των Δυνάμεων και στην Αίγυπτο. Δεν έχουμε πληροφορίες για τον αριθμό εκείνων που απελευθέρωσαν, και το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι ο Γάλλος πρόξενος Μιμώ, κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες για ένα σκοπό που τον θεωρούσε και ζήτημα τιμής για τη χώρα του. «Αφότου η κυβέρνησή μου», γράφει στον Καποδίστρια, «μου ανάθεσε την προστασία των ελληνικών συμφερόντων στην Αίγυπτο, στάθηκα αρκετά ευτυχής ώστε να κατορθώσω να πετύχω την απελευθέρωση μερικών δυστυχισμένων που αιχμαλωτίστηκαν στον πόλεμο και να δείξω έτσι, ότι η Γαλλία ξέρει να πετυχαίνει την αποκατάσταση εκείνων που προστατεύει, στον ίδιο βαθμό με τα ίδια της τα παιδιά. Μεταξύ όλων όσων κατόρθωσα μέχρι τώρα, όχι τόσο για να εκτελέσω τα καθήκοντα μου, όσο γιατί τα ίδια τα αισθήματά μου, μου το υπαγορεύουν, τίποτα δεν ήταν για μένα πιο σπουδαίο, όσο η περίσταση που μου επέτρεψε τη χαρά ν’ αποδώσω στην πατρίδα τους 107 Ελληνόπουλα που απελευθέρωσε ο ηγεμόνας της Αιγύπτου και μου τα παράδωσε». Μια σαφέστερη μαρτυρία για το μεγάλο αριθμό των σ., έχουμε στην έκθεση του Πετσόνι, Ρώσου πρόξενου στην Αλεξάνδρεια, προς τον προξενικό πράκτορα της Ρωσίας στο Κάιρο. Στην έκθεση γίνεται λόγος για τα καράβια που επιστρέψανε μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, και τα οποία αποβίβασαν 4500 σκλάβους. Τα καράβια αυτά, κι ακόμα αν ήταν τα μόνα που σώθηκαν απ’ την καταστροφή, δε λύνουν το πρόβλημα. Οι Αιγύπτιοι θα έστελναν αιχμαλώτους και γυναικόπαιδα στην Αίγυπτο από καιρό πριν. Πάντως, οι Γάλλοι, κινήθηκαν ευθύς για ν’ αποτρέψουν ό,τι θα ήταν μπορετό ν’ αποτραπεί. Ο Γάλλος υπουργός Ντε Λα Φερροναί, σ’ επιστολή του προς το Γάλλο πρόξενο στην Αλεξάνδρεια, συνιστά να γίνουν διαβήματα στον Αντιβασιλέα για να σταματήσουν οι αγοραπωλησίες ανθρώπων και να τον ειδοποιήσει ότι νηοψίες για την απελευθέρωση σκλάβων, θα γίνονται στα πλοία του που φεύγουν απ’ την Πελοπόννησο (20 Απριλίου 1828). Ο Μωχάμετ Άλη ταράχτηκε από τα έντονα διαβήματα του Γάλλου πρόξενου και του Άγγλου συναδέλφου του, και την ταραχή του αυτή καθρεφτίζει ένα γράμμα του προς τον υπουργό του Εμπορίου Μπογκός. «Επιθυμία μου είναι», γράφει, «να συσφίξω τους δεσμούς φιλίας» μαζί τους. «Το φιλικό αίτημά τους αποσκοπεί στην απελευθέρωση των Ελλήνων σ. που τους φέρανε απ’ το Μωριά». Ας είναι. «Σε παρακαλώ να γνωστοποιήσεις στους κυρίους πρόξενους των δύο Δυνάμεων πως οι υποθέσεις του πόλεμου στην Ελλάδα, δεν εξαρτιούνται προσωπικά από μένα. Όλος ο κόσμος γνωρίζει πως σύμφωνα με την κατάσταση υποτέλειας που χαρακτηρίζει τη θέση μου, ενεργώ μ’ εντολές της Υψηλότητάς του και δεν έχω ακόμα πάρει διαταγή από την Υψηλή Πύλη v’ απελευθερώσω τους Έλληνες αιχμάλωτους. Δεν μπορώ λοιπόν να συμμορφωθώ με τις επιθυμίες των κ.κ. προξένων της Γαλλίας και της Αγγλίας, σε κάτι που εξαρτάται απ’ την Υψηλή Πύλη και με το οποίο συνδέεται το συμφέρον και η τιμή του ισλαμισμού. Όταν, με τη βοήθεια του θεού, θα πάρω διαταγή, θα σπεύσω ν’ απελευθερώσω τους αιχμάλωτους που βρίσκονται στην εξουσία μου». Η άρνηση του Μωχάμετ Άλη δεν αποθάρρυνε τις Δυνάμεις. Τα περί Υψηλής Πύλης άλλωστε του Αντιβασιλέα, ήταν απλές δικαιολογίες, γιατί η δουλεία ανθούσε στην Αίγυπτο σαν νόμιμος θεσμός. Ακόμα και το 1876, που ο Μαργαρίτης Δήμητσας, καθηγητής του Αρσάκαου, επισκέφτηκε τη χώρα, τα σκλαβοπάζαρα δεν είχαν καταργηθεί. «Οι ίπποι εν Αιγύπτω», γράφει, «τιμώμενοι από 20-200 λιρών Αγγλικών πολλώ τιμιώτεροι των ανθρώπων εισίν. Διότι διαρκούσης της δουλεμπορίας, ήτις δυστυχώς κατ’ επιφάνειαν μόνον και κατά τύπον καταδιώκεται, κατ’ ουσίαν δε υφίσταται, ο μαύρος τιμάται από 15-30 λιρών, η δε μαύρη κόρη από 20-50 και η λευκή Καυκασία μέχρι των 100 λιρών». («Περιοδεία της Αιγύπτου», 1888). Τα ίδια περίπου συμπεραίνουμε κι από την έκθεση του Ρώσου πρόξενου στην Αλεξάνδρεια προς τον Υπουργό των Εξωτερικών της χώρας του, Νέσσελροντ. Ο Ρώσος πρόξενος μάλιστα, μας αποκαλύπτει και τούτο: ότι δηλ. και οι Ευρωπαίοι αγοράζανε σ. στην Αίγυπτο. «Οι Ευρωπαίοι, αγοράζουν, στα σκλαβοπάζαρα, τους σ. που χρειάζονται. Τους δίδουν απόδειξη για την τιμή που καθορίζει την ιδιοκτησία που αποκτήσανε. Ο τίτλος αυτός χρησιμεύει στον αγοραστή για να γίνει η απελευθερωτική πράξη, στο δικαστήριο, όταν ο αγοραστής, ευχαριστημένος απ’ τον υπηρέτη του, Θέλα να τον απελευθερώσει. Ο ίδιος τίτλος επιδεικνύεται όταν για λόγους προσωπικούς ή τυπικούς, ο αφέντης του τον παραχωρεί σ’ άλλον πράγμα σπάνιο. Αλλά αν αρνηθεί κάθε υπηρεσία, τον στέλνουν στις τοπικές αρχές για να τιμωρηθεί. Ο σ. έχει ωστόσο το δικαίωμα να ξαναπουληθεί στην αγορά, αν έχει λόγους να μην ξαναγυρίσει στο σπίτι που υπηρετεί». Όσοι εξισλαμίζονται, δεν απελευθερώνονται. Οι σκλάβοι που φεύγουν από το σπίτι Ευρωπαίου για να καταφύγουν σ’ άλλο, υπάγονται στη δικαιοδοσία των πρόξενων -κατά την υπηκοότητα των αφεντικών τους. Ο Ρώσος πρόξενος αναφέρει την περίπτωση του Ισπανού συναδέλφου του, που θέλοντας ν’ απελευθερώσει τρεις μαύρες, υποχρεώθηκε απ’ τις αρχές να κάνει έγγραφη δήλωση της απόφασης του. Σχετικά με τους Έλληνες σ., ο πλοίαρχος του «Κρίνου», γράφει στον Ντε Νεβίλ, Γάλλο υπουργό των Ναυτικών: «Ο κ. Ντροβέτι, δεν πήρε στην αρχή μια καλή απάντηση για το ζήτημα της απελευθέρωσης των Ελλήνων σκλάβων αλλά αναφέρθηκε ξανά στο ζήτημα και ο πασάς κάλεσε σ’ ακρόαση τον έμπιστο υπουργό του Μπογκός». Πιο τυχερός ο Άγγλος πρόξενος, πέτυχε την απελευθέρωση τεσσάρων σκλάβων απ’ τα Επτάνησα. Από 16 που ήταν 12 πέθαναν από τις κακουχίες. Ο Μωχάμετ Άλη εξάλλου, του υποσχέθηκε ν’ απελευθερώσει διακόσιους Έλληνες που ήταν στα κάτεργα, αν του στέλνανε είκοσι Τούρκους αιχμάλωτους, για να δικαιολογηθεί, όπως είπε στην Πύλη, ότι κάνει ανταλλαγή. Ο Ρώσος πρόξενος που κοινοποιεί στην κυβέρνησή του την αγγλική επιτυχία, γράφει ότι οι σ., των κατέργων είναι 3000, αλλά θα ήταν πολύ περισσότεροι, αν δεν πέθαιναν από τις κακουχίες. Σε μια επιστολή με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1828, ο κόμης Ντε Λα Φερρονναί γράφει στον Ντοβέτι, ότι ο Κάρολος 10ος της Γαλλίας, στέλνει αποστολή στην Αίγυπτο με μεγάλα ποσά για την εξαγορά σ. Ο Αντιβασιλέας θ’ απελευθερώσει τους δικούς του, χωρίς αντάλλαγμα. Τουλάχιστον έτσι ελπίζεται. Ίσως μάλιστα να διατάξει και τους αυλικούς του να κάνουν το ίδιο. Οι πιέσεις των Δυνάμεων, φέρανε τελικά αποτέλεσμα. Στις 6 Αυγούστου 1828 υπογράφεται η Σύμβαση της Αλεξάνδρειας. Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο της, ο Μωχάμετ Άλη, υποχρεούται ν’ αφήσει ελεύθερους τους Έλληνες σ. που οδηγήθηκαν στην Αίγυπτο μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Ο Αιγύπτιοι αξιωματικοί και η ακολουθία τους, δεν μπορούν να πάρουν μαζί τους, κανένα Έλληνα χωρίς τη θέλησή του. Μια Ελληνίδα, η Μαρία, θ’ ακολουθήσει το στρατηγό Σολιμάν. θα εγκαταλείψει τον άντρα της, - παπουτσή της Μεθώνης -, και θα φύγει μαζί του στο Κάιρο. Ο απατημένος σύζυγος θα την αναζητήσει στην Αίγυπτο, αλλ’ εκείνη θα δηλώσει πως είναι πια μουσουλμάνα και θέλει να παντρευτεί το Σολιμάν. Η Μαρία, γέννησε μια κόρη με το στρατηγό, που την παντρεύτηκε ο Σερίφ πασάς. Το παιδί τους παντρεύτηκε το Σάμπρι πασά. Έκανε μαζί του τρία παιδιά. Το ένα, έγινε βασίλισσα της Αιγύπτου: η Νάζλι, μητέρα του τελευταίου βασιλιά, του Φαρούκ.

* * *

ο, Ν, θηλ. σκλάβα ΝΜ

1. δούλος («και τώρα πως κατάντησαν σκλάβοι στους Αρβανίτες», δημ. τραγούδι)

2. αιχμάλωτος

3. αυτός που βρίσκεται στην απόλυτη εξουσία κάποιου

4. δέσμιος, υποχείριος («κι έχε με τής ομορφιάς σου σκλάβο», Γρυπ.)

μσν.

το θηλ. ἡ σκλάβα

παλλακίδα.

[ΕΤΥΜΟΛ. < μσν. εθν. Σκλαβηνός «Σλάβος» (< Στλάβος, με τροπή τού -τ- σε -κ-, πρβλ. αντλώ > αγκλώ, στιλβώνω > σκλιβώνω) επειδή οι Σλάβοι ακολουθούσαν ως υποτακτικοί λαούς που εξεστράτευαν. Η σημ. «αιχμάλωτος, δούλος» μαρτυρείται ήδη από τον 8ο μ.Χ. αιώνα (πρβλ. αγγλ. slave)].